Achterhoekse fruitrassen als cultureel erfgoed

Met het project 'Achterhoek: Ark voor Hoogstamfruit' moeten historische fruitrassen worden behouden en benut voor hedendaagse toepassingen in de Achterhoek. In meer dan honderd Achterhoekse boomgaarden staan inmiddels bomen uit de collectie van Hennie Rossel uit Vorden, bestaande uit zo'n vierhonderd oude fruitrassen.

Rossel is in 1970 afgestudeerd aan Wageningen University & Research als plantenziektekundige met specialisatie virusziekten. Daarna heeft hij onderzoek gedaan naar virusziekten in tropische voedingsgewassen in Suriname en verschillende Afrikaanse landen. 'In de tropen waren bestrijdingsmiddelen onbetaalbaar', vertelt Rossel. 'En virusziekten in gewassen konden we sowieso niet met chemische middelen bestrijden.'

Vanuit een internationaal kennisinstituut werkte Rossel, samen met veredelaars en andere specialisten op het gebied van ziekten en plagen, aan de ontwikkeling van resistente rassen voor tropische gewassen op basis van resistentie-eigenschappen in genenbanken. Halverwege de jaren negentig kwam Rossel terug naar Nederland. Daar begon het belang door te dringen van bijna verdwenen, oude fruitrassen als cultureel erfgoed, om ziekteresistentie in de fruitteelt te verbeteren en de biodiversiteit te vergroten.

Rossel heeft vele jaren in het bestuur van de Noordelijke Pomologische Vereniging gezeten. Hun in 1995 opgerichte Fruithof in het Drentse Frederiksoord is een collectietuin voor oude fruitrassen.

Determineerdagen

'Vanuit mijn voormalige werk in de tropen boeide het mij om oude rassen te verzamelen', zegt Rossel. 'Om oude rassen te herkennen, gingen we op zoek in boeken en andere literatuur. Daarnaast begonnen we onder andere met determineerdagen om verloren rassen op te sporen.'

Rossel vertelt dat de helft van de door hem gevonden rassen niet eerder was teruggevonden. Vele bleken zelfs nooit te zijn beschreven en bepaalde rassen hadden op verschillende plaatsen eigen lokale namen. Tijdens het speurwerk zijn ook streekgebonden Achterhoekse appel- en perenrassen gevonden.

Om die rassen in stand te houden, zijn in de Achterhoek 'Rossel Collectie'-boomgaarden aangeplant met elk tien tot twintig hoogstamfruitbomen van oude rassen. De eerste aanplant vond plaats bij boerderij Het Elshof in Kranenburg bij Vorden en een boerderijcamping in Kotten bij Winterswijk.

Wintervoorraad in appelkuil

In de beginjaren werd het enten gedaan door boomkweker Hendrik ten Elsen in Neede, later door boomkweker AG Jansen Manenschijn in Holten. Hetty Harmsen en Willem Sleijster van Hof te Baak in Baak hebben sinds 2001 ook een hoogstamboomgaard met zeventig verschillende oude appel- en perenrassen. Harmsen herinnert zich dat haar opa vroeger een appelkuil had waarin hij een wintervoorraad opsloeg. 'En door drogen en inmaken kon mijn familie ook fruit bewaren', laat de ondernemer weten.

Sleijster komt uit een kadasterfamilie en weet nog dat er in de jaren zeventig van de vorige eeuw een premie van 20 gulden stond op iedere omgezaagde hoogstamfruitboom. 'Ik ben blij dat het tij gekeerd is.' De vroegste appels en peren in hun boomgaard zijn al in juli rijp, de laatste rijpen nog in de winter door. Harmsen en Sleijster laten hun fruit verwerken door de Welsumse Sapmobiel en de Achterhoekse SapPers in Kotten.

De boomgaarden trokken zo'n twaalf jaar geleden de aandacht van Stichting Landschapsbeheer Gelderland (SLG), die merkte dat nieuwe plattelandsbewoners cultureel erfgoed in stand wilden houden. 'We vinden het werk van Hennie Rossel heel waardevol en zien de hoogstamfruitboomgaarden in de Achterhoek als mega-uniek erfgoed in Nederland', zegt Sander Nijhuis van SLG.

'Maar de bomen vormen wel een kwetsbaar onderdeel van het landschap', vervolgt Nijhuis. Vandaar dat de stichting vrijwilligers heeft opgeleid om het snoeien, beheer en onderhoud van de bomen op zich te nemen.

Om de basis te verstevigen, zocht Nijhuis contact met Maurits Steverink van Kenniscentrum Nelles in Silvolde, dat zich inzet voor duurzamer en gezond voedsel uit de eigen regio. Het samen met journalist Michiel Bussink uitgebrachte Achterhoeks Fruitboek werd in 2011 bekroond als beste boek van Achterhoek en Liemers.

Subsidie van twee ton

In 2018 brachten SLG en Nelles het project 'Achterhoek: Ark voor Hoogstamfruit' onder bij Leader Achterhoek, dat de leefbaarheid op het platteland wil verbeteren. Leader Achterhoek stelde een subsidie van bijna twee ton ter beschikking, samen met de gemeentes Aalten, Berkelland, Bronckhorst, Doetinchem, Oost Gelre en Winterswijk en de Postcodeloterij.

SLG houdt zich binnen het project bezig met landschapsbeheer, Nelles met productontwikkeling, determinering, educatie en voorlichting. 'Het lijkt ons mooi als er fruitbomen van oude rassen langs sportvelden en in woonwijken komen', legt Steverink uit. 'En als sportclubs en scholen hun eigen gezonde drankjes maken met het sap, grote bedrijven en instellingen fruitproducten in hun kantines serveren en restaurants fruitgerechten op de kaart zetten.'

In het voorjaar van 2023 brengen Steverink en Bussink opnieuw een boek op de markt, dit keer over de 'Rossel Collectie'-rassen.