Antropoloog Breteler: 'Boerenprotest is collectief weerwoord tegen beleid'

Antropoloog en historicus Anne-Goaitske Breteler (26) heeft de afgelopen vier jaar onderzoek gedaan naar de geestelijke gezondheid op het platteland. Ze heeft zich speciaal gericht op Friesland, ze is daar geboren en getogen.

Bij het boer zijn is je identiteit heel sterk verweven met het vak dat je uitoefent

Anne-Goaitske Breteler, antropoloog en historicus

Boeren spelen een belangrijke rol in Bretelers onderzoek. Ze constateert dat mentale problemen van oudsher vaak onbesproken bleven, al is verandert dat nu. 'Met de rode zakdoek als symbool wordt voor het eerst op grotere schaal gesproken over het mentale leed van de agrarische sector.'

Hoe bent u tot dit onderzoek gekomen?

'Ik ben tot het onderzoek aangezet door een bevriende psychiater. Hij constateerde grote verschillen tussen stad en platteland. Hij dacht dat het niet alleen erfelijk, maar ook sociaal historisch bepaald is. Dat vond ik interessant om uit te zoeken. Ik hou van taboethema's, onderwerpen waar niet zo makkelijk over wordt gesproken.

'Ik heb mezelf de vraag gesteld hoe mensen vroeger op het platteland omgingen met mentale problemen en of daar vandaag de dag nog iets van is terug te vinden. Ik heb dit vooral onderzocht door met veel mensen te spreken en de archieven in te duiken.'

Hebt u verschil tussen stad en platteland gevonden?

'Ik sprak een psychiater die ook boerendochter is. Haar indruk is dat mensen op het platteland niet zo goed hebben geleerd om te praten over emoties. In de stad zijn mensen eerder geneigd deze problemen op tafel te leggen. Dat verschil ben ik tijdens het onderzoek vaker tegengekomen.

'In het Fries, mijn moedertaal, zijn er bijvoorbeeld weinig woorden om gevoelens te uiten als het negatieve emoties betreft. Daarvoor worden woorden uit het Nederland en Engels gebruikt. Termen over geestelijke ongezondheid zijn er in het Fries niet, behalve vage begrippen als 'met het hoofd op de loop' of 'zwak met het hoofd zijn'. Die hiaten in de taal geven wel aan dat er weinig over werd gesproken.'

Is er ook verschil tussen boeren en dorpsbewoners?

'Ja, voor boeren lijkt het ingewikkelder. De afstand tussen boeren en het dorp is de laatste eeuw toegenomen. Ze hebben minder contact met het dorp. Boeren en dorpelingen zijn minder afhankelijk van elkaar geworden. Enkele boeren die ik heb gesproken, geven aan dat ze meer op zichzelf zijn komen te staan. Dat kan mentale problemen of het gevoel van eenzaamheid versterken.

'Voor mensen die in het dorp wonen is dat iets anders, al heeft individualisering ook het dorp getroffen. Vroeger was er een groter collectiviteitsgevoel, waardoor mensen makkelijker konden worden opgevangen.'

Speelt de overheid een rol?

'Ja, dat is na de oorlog begonnen met Sicco Mansholt. Hij stuurde aan op intensivering. Kleine boeren die niet mee konden of wilden, merkten dat ze moesten stoppen. Dat heeft mentale impact. In de jaren tachtig werd door de overheid teruggekomen op schaalvergroting. Ik kan me voorstellen dat zoiets stress oplevert. Als van de ene op de andere dag nieuwe regelgeving wordt opgelegd, is dat een blokkade die wordt opgeworpen om je als boer staande te houden.

'Het is ook tegenstrijdig als eerst wordt ingezet op intensivering en daarna juist op extensivering en vermindering. Ik kan me voorstellen dat het stress geeft en invloed heeft op je mentale gezondheid als je hebt geïnvesteerd in je bedrijf en daarna te horen krijgt dat je een andere richting op moet.

'Daarmee zeg ik overigens niet dat extensivering een verkeerde ontwikkeling is, integendeel. Maar zo'n nieuw overheidsbeleid moet wel op gelijkwaardige voet worden geïntroduceerd en uitgevoerd. Anders leidt het enkel tot meer ontevredenheid en wantrouwen.'

Daarmee zegt u dat het iets is van alle tijden?

'Ja, de huidige onrust gaat niet alleen over het stikstofbeleid. Het gaat erom dat de overheid uit het niets een beperking opgooit, waar verder weinig inbedding voor is. Dat roept onzekerheid op. Dat is al sinds de jaren tachtig een terugkerend fenomeen. Ik denk dat het de frustratie en onrust versterkt. Het gebeurt steeds weer. En over tien jaar misschien weer.

'Het is gek dat ze dit beleid laten beginnen bij de agrarische sector waar meer mensen persoonlijk aan verbonden zijn dan aan grote multinationals. Dat soort bedrijven kan dit beter dragen omdat de last geleidelijk wordt verspreid binnen de bedrijven. In de agrarische sector worden mensen een-op-een geraakt. Een individu wordt direct bedreigd in zijn werk en niet voor het eerst. Dat kan zelfs binnen één generatie al vaker zijn gebeurd.'

Waarom komt zo'n omslag bij een boer zo hard aan?

'Bij het boer zijn is je identiteit heel sterk verweven met het vak dat je uitoefent. Als dat wordt bedreigd, wordt je hele wezen bedreigd. Dat merk ik sterk uit de verhalen die ik heb opgetekend.

'Als een boer uit het boer zijn wordt gehaald, kan het zijn dat met het 'sterven' van het bedrijf, ook het leven van de boer wordt bedreigd. In het ergste geval leidt dat tot suïcide. Het kan een financiële dood zijn, maar ook een sociale dood. De identiteitsvorming die een boer honderden jaren heeft opgebouwd, valt weg.

'Dat heeft ook te maken met de verantwoordelijkheid die zo'n boer voelt naar het voor- en nageslacht. Je bent in die denkwijze als boer enkel tijdelijk opzichter van de boerderij en het erf. Dat wil je doorgeven. Ze zijn de spil in een groter collectief. Dat is op het platteland wezenlijk anders dan in de stad.'

Stad en platteland worden als tegenpolen gezien. Hoe ziet u dat?

'Het is vaak zo dat de stad als progressief wordt gezien en het platteland als conservatief. Daardoor ontstaat het idee dat de stad veranderingen wil opleggen aan het platteland.

'Dit verschil zie je ook terug in het overheidsbeleid. De Randstad is meestal de maat waarmee wordt gemeten. Het platteland wordt vaak over het hoofd gezien. Dat zie je nu bijvoorbeeld met het voorstel voor de kilometerheffing. Er worden streekbussen geschrapt, dus moet je op het platteland wel met de auto en daar word je extra voor belast. In de stad kun je elke zes minuten een metro pakken.

'Het speelt ook bij de aanleg van windmolens op het platteland en bij Natura 2000-gebieden. Het is niet de stedeling die dat veroorzaakt, maar het is wel het idee dat voor deze opgaven eerder naar het platteland wordt gekeken. Je krijgt het idee dat de landelijke overheid de provincie ziet als wingewest.

'Mensen van het platteland hebben minder de neiging op de barricaden te gaan staan. Ze zijn meer zelfredzaam en gaan minder snel overal tegenin, waardoor de communicatie ook niet heel duidelijk is. De boerenprotesten zijn tegenovergesteld: een harde schreeuw om een standpunt duidelijk te maken. Hoewel ik persoonlijk alle vormen van gewelddadigheid afkeur, kan niet anders dan opgemerkt worden dat dit keer een duidelijk collectief weerwoord tegen het stedelijk overheidsbeleid wordt gegeven.'

Hoe komen we uit deze impasse?

‘Ik hoop dat er vanuit de overheid een stap wordt gezet om opnieuw rond te tafel te gaan zitten met de betrokkenen, anders lijkt het me geen democratisch proces en dan groeit het wantrouwen tegen de overheid. Daar zit de crux. De overheid zal juist op zoek moeten naar de middenmoot die best wil onderhandelen, die input wil geven. Voor deze boeren, die verbinding zoeken, is weinig aandacht.’