De watersnood: één jaar na de ramp

De regen komt op woensdag 14 juli met bakken uit de hemel in Zuid-Limburg. Boeren hebben dan al op tal van plekken langs de Maas hun vee geëvacueerd. Als het centrum van Valkenburg nauwelijks nog bereikbaar is en honderd inwoners van de gemeente Echt-Susteren hun huizen in allerijl moeten verlaten, spreekt het kabinet op donderdag van een ramp.

In de dagen die volgen, verplaatst het wassende water zich stroomafwaarts. Zaterdag bereikt de hoogwatergolf Roermond, Belfeld en Well. In Velden gaan duizend vrijwilligers aan de slag om een nooddijk van 7 kilometer te maken. Het water piekt in het Noord-Limburgse dorp 18 meter boven NAP, maar het achterland blijft droog.

De Brabantse uiterwaarden onder Boxmeer lopen ook vol Maaswater. Bij Groeningen en Sambeek staat 4 meter water en vele honderden hectares aardappelen, mais en tarwe gaan voor lange tijd kopje onder.

De schademeldingen stromen binnen bij ZLTO en de LLTB: kapotte machines, ondergelopen boerderijen en stallen, oogsten die volledig dreigen te mislukken. Alleen al in Limburg is zo’n 8.000 hectare land- en tuinbouwgrond overstroomd. Op 19 juli brengt demissionair landbouwminister Carola Schouten een bezoek aan Zuid-Limburg om met eigen ogen te zien hoe hoog het water heeft gestaan.

Als LLTB-bestuurder Peter van Dijck een jaar na dato terugblikt, benoemt hij vooral de ‘saamhorigheid na de ramp’. ‘In alle gelederen van de overheid, bij natuurorganisaties en bij burgers en boeren; iedereen stond paraat en hielp elkaar, soms dag en nacht. We kunnen in elkaars vaarwater zitten, maar nu waren we er voor elkaar.’

Wat volgt zijn de vele bedrijfsbezoeken van politici en gesprekken voor en achter de schermen over de schadeafhandeling. Het resultaat: landbouwers die schade hebben aan gewassen door overstromingen in de uiterwaarden van de bedijkte Maas, kunnen een eenmalige tegemoetkoming aanvragen. De Wet tegemoetkoming schade bij rampen (WTS) treedt na de zomer in werking. Naast teeltplanschade, vallen schade aan huizen en persoonlijke bezittingen, schoonmaakkosten en evacuatiekosten van vee hieronder.

In navolging van de WTS-regeling voor het Limburgse overstromingsgebied, komt eenzelfde regeling na de jaarwisseling ook beschikbaar voor Brabantse boeren met land aan de Maas. Het gaat om het gebied tussen Boxmeer en Mook, aan de Brabantse zijde, en het punt waar de rivier in de Amer stroomt.

30 miljoen euro vergoed

Na een moeizame start staat de teller begin juli 2022 op ruim 30 miljoen euro voor in totaal 1.190 uitgekeerde schades bij boeren en burgers. ‘Als ik kijk naar de uitvoering van de WTS, zie ik een diffuus beeld’, zegt Van Dijck. ‘Voor sommige ondernemers heeft het even geduurd, maar is een passende vergoeding betaald. Anderen vallen al dan niet gedeeltelijk buiten de regels.’

Het nadeel van zo’n generieke tegemoetkoming is volgens Van Dijck dat het nooit helemaal past. ‘We zijn nog steeds aan het stoeien met bijvoorbeeld de ondergrens van 20 procent schade. Geldt deze op perceelniveau of op de totale omzet? Dat laatste maakt nogal een verschil als je mais op getroffen en niet-getroffen percelen hebt staan. Het voelt alsof je schade hebt met een auto en geen uitkering krijgt, alleen omdat je thuis nog een tweede hebt staan.’

Een ander twistpunt blijft de vergoeding van de taxatiekosten van taxateurs die ondernemers zelf hebben ingeschakeld om de directe schade zo goed mogelijk in beeld te brengen. ‘Dan kun je zeggen dat het om enkele honderden euro’s gaat, maar we zien wel ondernemers die buiten de regeling vallen en dan zelf de taxatiekosten moeten betalen. Dat is heel zuur’, geeft de LLTB-bestuurder aan.

In gesprek met verzekeraars

De uitspraak van het kabinet dat de WTS eenmalig is aangesproken, brengt bezorgdheid voor de toekomst. Van Dijck: ‘Als we steden als Roermond en Venlo terecht droog willen houden, mag de factuur nooit bij enkele ondernemers terechtkomen. Een van de oplossingen zou zijn als schade te verzekeren is. Daarover zijn we in gesprek met verzekeraars.’

Daarnaast ziet Van Dijck brood in het idee dat agrariërs zelf een fiscale reserve mogen opbouwen, een noodpotje, wat bij een vergelijkbare ramp kan worden aangesproken. Ook vindt hij verstandig dat boeren en tuinders hun bedrijfsvoering onder de loep nemen. ‘We moeten ons aanpassen aan de klimaatverandering. Dat betekent onder meer de risico’s voor teeltschade spreiden in het bouwplan en blijven investeren in een gezonde bodem.’

‘We hebben veel minder kunnen melken’

Na de ramp is het gras en ander ruwvoer deels onbruikbaar, functioneert apparatuur niet meer en als de familie weer thuiskomt, blijkt de kluis met persoonlijke sieraden leeggeroofd. De meeste schade is snel in beeld, maar de melkproductie blijft lange tijd buitengewoon teleurstellend. ‘Ik denk aan 1.000 liter per koe minder. Gelukkig gaan ze nu weer als een speer’, zegt Ruud Hamans.

De evacuatie verloopt prima, inclusief het transport. Maar bij terugkomst moeten de koeien het doen met ruwvoer dat deels in het water heeft gestaan of van de laatste snede die nog moet worden geoogst. ‘We hebben monsters genomen en een deel afgevoerd, maar de dieren hebben gewoon een mindere kwaliteit voer gekregen en dat merk je.’

Vanuit de WTS-regeling is een groot deel van de schade vergoed. ‘Maar de nasleep is lang’, zegt de melkveehouder. ‘Twee weken geleden zijn de deuren van de boerderij pas teruggehangen, de keuken is aan vernieuwing toe, ik kom nog steeds hoeken tegen waar het slib ligt en elektronica die in het water heeft gestaan, begeeft het opeens. Ik ben in ieder geval blij met de schadevergoeding, zonder was het een heel ander verhaal geweest.’

Waardevolle hulp

Vrienden, kennissen en familie helpen in de dagen dat het water daalt volop mee met schoonmaken en herstelwerkzaamheden. ‘Met kerst hebben we iedereen met een kerstpakket persoonlijk bedankt. Die hulp is heel waardevol geweest.’

Over de toekomst nadenken, is voor Hamans op dit moment nog lastig. ‘De impact van de watersnood is heel groot en we kunnen het beetje bij beetje loslaten. Hoe het verder moet? Misschien dat de boerderij op een terp kan worden gezet. Het is in ieder geval naïef om te denken dat dit voor ons de laatste keer is geweest.’

‘Ik zie het bij ons niet elke vijf jaar misgaan’

Als de Maas half juli in Zuid-Limburg naar recordhoogtes stijgt, weet de familie Janssen al hoe laat het is. Ze hebben naast een varkenshouderij ook een akkerbouwbedrijf. 75 hectare grond is in gebruik in de uiterwaarden van Sambeek tot Megen.

Percelen met aardappelen, graan, bieten en mais staan zeventig uur onder water en gaan volledig verloren. De schade bedraagt 3 ton, die voor het grootste deel is vergoed. ‘Ik denk dat we een ton aan schade zelf moeten incasseren’, zegt Janssen.

Wat beklijft, is voor Janssen de machteloosheid die hij als ondernemer heeft ervaren. En de moeite om te worden gehoord in de nasleep van de watersnood. ‘Iedereen heeft wel een mening klaar. De een vindt het juist goed om op vruchtbare gronden gewassen te telen, de ander vindt het ondernemersrisico als een ramp zich voltrekt. We zijn blij dat we uiteindelijk werden gehoord en een deel van de schade kunnen verhalen.’

Boycot, Oekraïne en stikstof

Inmiddels zijn het andere dossiers die de familie parten spelen. De dreiging van een exportboycot en de gestegen kostprijzen door de oorlog in Oekraïne. En de onrust over de stikstofplannen. ‘Ik voel een totale vervreemding van de politiek met de land- en tuinbouw. Dat maakt mij ongerust over mijn twee zoons die het bedrijf graag over willen nemen. Het wordt een gigantische uitdaging in deze tijd.’

Het risico van in de uiterwaarden telen, schat Janssen niet al te groot in. De Maas staat doorgaans in de wintermaanden hoog, voorafgaand aan het groeiseizoen. ‘En het is veertig jaar geleden dat het op deze plek zo uit de hand is gelopen. Dus ondanks de klimaatverandering zie ik het niet elke vijf jaar misgaan.’

‘Ik moest mezelf regelmatig wakker schudden’

Een derde van alle percelen van de Vlaamse familie, meer dan 50 hectare, staat half juli 2021 onder water in de winterbedding van het Maasdal. De schade loopt in de tonnen.

‘Vanuit het kabinet klonk dat we ruimhartig gecompenseerd zouden worden. Zo is het niet. In de keuken stond het water boven het aanrecht, maar we krijgen een vergoeding voor de dagwaarde, wat net de sloopkosten compenseert’, laat Van den Eertwegh weten.

Voor de rabarberplanten waar nog jaren van moet worden geoogst, wordt de ondernemer ook niet gecompenseerd. Vrienden en bekenden hebben geholpen met verhuizen en schoonmaken. ‘En daar hebben we geen bonnetjes van, dus daar krijgen we niks voor.’

Van den Eertwegh is blij dat de WTS-regeling veel teeltplanschade dekt, maar voelt zich ook aan zijn lot overgelaten. ‘We hebben de teelt van 2021 en van dit jaar moeten voorfinancieren. En niemand vraagt: kan dat eigenlijk wel? Gelukkig kunnen wij ermee omgaan.’

Toekomstige bedrijfsovername

De familie maakt plannen voor de toekomst, als zoon Chiel het bedrijf over gaat nemen. ‘We breiden uit op de hogere gronden, boven dijkniveau, op het naastgelegen bedrijf dat we hebben aangekocht. Daarvoor hebben we een watervergunning van Rijkswaterstaat. De meerjarige gewassen verhuizen we uit het risicogebied. Onze combinatie van akkerbouw, tuinbouw en vleeskoeien kunnen we niet zomaar oppakken en ergens anders opbouwen.’

Van den Eertwegh heeft de knop weer omgezet en kijkt met ontzag en respect naar de naastgelegen rivier. ‘De Maas was woest en meedogenloos vorig jaar, maar het is ook een levensader. Het zorgt voor vruchtbare grond en geeft water in tijden van droogte.’