Aanhoudende pandemie kan voedselketen ernstig verstoren

Als je de Nederlandse zelfvoorzieningsgraad van bepaalde producten naast de invoercijfers legt, ontstaat een wonderlijk beeld. Voor eieren, boter en kaas liggen die cijfers op achtereenvolgens 300, 153 en 222 procent. Tegelijkertijd voeren we jaarlijks voor 4 miljard euro aan zuivel en eieren in. Daarvan blijft twee derde in eigen land. Een derde verkopen we door aan het buitenland.

Voor groenten geldt min of meer hetzelfde. Daar ligt de zelfvoorzieningsgraad op 240 procent, terwijl we ook nog eens voor 2,4 miljard euro aan groenten invoeren. Wat granen, fruit en rundvlees betreft is het beeld gespiegeld. Daarvan consumeren we meer dan we zelf produceren.

Internationaal voedselnetwerk

Voor een deel worden deze cijfers veroorzaakt door het internationale voedselnetwerk. Wij willen geen varkensoren, die dus massaal de grens over gaan richting Azië en zijn juist dol op kipfilet, die we importeren uit onder meer Thailand.

Toch kan Nederland de voedselafhankelijkheid van het buitenland sterk verlagen, betoogden Brandon Zicha, universitair docent van de Universiteit Leiden, en Joes de Natris, PhD-kandidaat aan de Rijksuniversiteit Groningen, onlangs in een opiniestuk in Nieuwe Oogst.

Rapport over voedselvoorziening

Zicha en De Natris verwijzen naar het rapport 'Voedselvoorziening in Nederland onder buitengewone crisisomstandigheden' van Wageningen University & Research (WUR) uit 2013.

In dit rapport staat de vraag centraal: stel, ons land krijgt te maken met een extreme voedselcrisis door een politiek conflict, extreem weer, een nucleaire ramp of grootschalige epidemieën in de veestapel en alle grenzen gaan letterlijk op slot. Zijn we dan in staat onszelf te voeden?

Afwijkend menu

Het rapport telt honderd pagina's en werkt zes scenario's uit, maar het korte antwoord luidt: ja, in het geval van een crisis kunnen we Nederland voeden. Maar ons menu zal dan wel sterk afwijken van ons huidige voedselpakket: minder brood en meer aardappelen, kippenvlees en eieren.

'Dat rapport was een denkoefening in extremen', kijkt Petra Berkhout, landbouweconoom van de WUR, terug. 'De huidige coronapandemie is van een andere orde.'

Kwetsbaarheden

Toch is de studie uit 2013 volgens Berkhout anno 2020 in een aantal opzichten bruikbaar. 'Het onderzoek liet enkele kwetsbaarheden zien, zoals de aanvoer van veevoer en plantaardige oliën. Wanneer het coronavirus langer aanhoudt en bepaalde aanvoerlijnen echt verstoord raken, kunnen deze kwetsbaarheden gaan opspelen.'

Zicha en De Natris waarschuwen vooral voor de gevolgen, wanneer het coronavirus ook in ontwikkelingslanden voet aan grond krijgt. 'De schade kan enorm zijn. Een vierde van onze voedselimport komt uit die landen.'

Geen lege schappen

Berkhout wijst juist op het feit dat tot nu toe de gevolgen voor de beschikbaarheid van voedingsmiddelen in Nederland wel meevallen. 'De coronacrisis heeft nog niet geleid tot lege schappen. Aan vlees, groenten, fruit en zuivel is geen gebrek geweest.'

Volgens de landbouweconoom is dat juist een bewijs dat de aanvoerlijnen robuust zijn. Maar dat wil niet zeggen dat de gevolgen van de coronacrisis wel meevallen. 'De klappen zijn elders in de keten gevallen. Onder aardappeltelers en sierteeltbedrijven. Onder restaurants en cafés.'

Verenigde Staten

Zicha en De Natris wijzen op het feit dat de coronacrisis nu al leidt tot voedselverspilling. 'In de Verenigde Staten en Europa wordt een deel van de oogst niet binnengehaald omdat buitenlandse werknemers wegblijven. De vleesindustrie kampt met grote coronabesmettingen onder werknemers waardoor fabrieken op halve kracht draaien.'

De twee onderzoekers trekken lessen uit de huidige situatie. De belangrijkste: in tijden van crisis moet Nederland niet alleen maar vertrouwen op de vrije markt.

Kleine schokken

'Het huidige systeem kan prima kleine schokken opvangen: lokale droogte, regionale conflicten. Maar nu doet zich een groot aantal schokken tegelijkertijd voor: de coronapandemie, de brexit en droogte in grote delen van Europa. Ook dan moet er voldoende aanbod zijn', stellen Zicha en De Natris.

'Nee, we hoeven ons niet permanent zelf te voeden. Maar we moeten wel over een systeem beschikken waar we op terug kunnen vallen. In dat systeem zullen dan bijvoorbeeld snel meer koolzaad en meer peulvruchten geteeld moeten worden om het tekort aan plantaardige oliën en eiwitten op te vangen', lichten de onderzoekers toe.

Overleg tussen alle partijen

'Boeren kunnen die verantwoordelijkheid niet alleen dragen. Dat vergt overleg tussen alle partijen: sector, overheid, wetenschappers, distributeurs en supermarkten.'

Dat boeren in die situatie financiële risico's lopen, is evident. Zij worden geacht om deels andere gewassen te gaan telen. De overheid moet dat risico afdekken, vinden Zicha en De Natris. 'Zie het als een verzekering. Ja, verzekeringen kosten geld. Maar wanneer zich een ramp voordoet, is het prettig om over een verzekering te beschikken.'

Verbinding tussen stad en platteland

Zo'n systeem biedt een nieuwe kans om stad en platteland meer met elkaar te verbinden, stellen de onderzoekers. 'Zonder boeren heeft Nederland in crisissituaties te weinig voedsel. Stedelingen kunnen niet om boeren heen. De belangen tussen stad en platteland lopen helemaal niet zo ver uiteen.'

Ondertussen lijken steeds meer consumenten te kiezen voor producten uit de directe omgeving. Sinds de uitbraak van het coronavirus melden landwinkels grote omzetstijgingen tot wel 80 procent. Het contrast met supermarkten is groot waar de schappen regelmatig worden gevuld met peultjes uit Zimbabwe, boontjes uit Marokko, broccoli uit Kenia en asperges uit Peru.

Discussie door coronacrisis

'De coronacrisis blaast die discussie nieuw leven in', is de overtuiging van Berkhout. 'Die producten worden nu voornamelijk per vliegtuig aangevoerd en de transportkosten zullen onder invloed van de coronacrisis alleen maar stijgen. Ook uit oogpunt van duurzaamheid is dat systeem niet houdbaar. Maar dan moeten consumenten wel accepteren dat aardbeien in de winter niet langer verkrijgbaar zijn.'

Andere producten zijn minder kwetsbaar voor pandemieën. 'Soja, tarwe en vlees kun je prima per vrachtschip transporteren. Die aanvoer zie ik onder invloed van de coronapandemie niet verminderen.'

Druppel op gloeiende plaat

Berkhout plaatst het succes van de boerderijverkoop nadrukkelijk in perspectief. 'Het zijn mooie ontwikkelingen, maar Duitsland, Engeland, België en Frankrijk blijven onze grootste afzetmarkten. Verkoop direct van de boerderij is een druppel op een gloeiende plaat.'