Grondclaims dwingen tot scherpe keuzes

Achtergrond Algemeen René Bouwmeester 22 feb 2020 om 09:05uur

Een miljoen nieuwe woningen, 37.000 hectare bos, zonneakkers en windmolens voor de energietransitie, distributiecentra, datacenters, nieuwe wegen en spoorlijnen. Allemaal voorbeelden van nieuwe ontwikkelingen die ruimte nodig hebben in het open landschap, ten koste van landbouwgrond.

Milieu en Wonen-minister Stientje van Veldhoven presenteerde deze week haar plan om de woningnood versneld aan te pakken. Het woningtekort van 3,2 procent is historisch groot. De komende 10 jaar moeten een miljoen nieuwe woningen worden gebouwd.

Waar die woningen moeten komen is weliswaar per regio benoemd, maar niet in detail vastgelegd. Neprom, de brancheorganisatie voor projectontwikkelaars, vindt dat het Rijk met spoed weilanden moet aanwijzen om woningen te bouwen. Bouwen in de steden is volgens de organisatie niet voldoende om aan de vraag te voldoen.

• Lees ook: Uitdagingen ruimtegebruik vragen om regie

Het gemak waarmee Neprom een beslag legt op de open ruimte, staat niet op zichzelf. Projectontwikkelaars claimen ook volop percelen voor zonneakkers en windmolens op het platteland.

Het is niet verstandig om iedereen zijn gang te laten gaan

Berno Strootman, rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving

Bosplan Schouten

Ook het kabinet doet een duit in het zakje. De 'Bossenstrategie' van minister Carola Schouten van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit stuurt aan op 10 procent meer bos in 2030. Dat betekent 37.000 hectare extra bos. De bomen worden geplant in de steden, dorpen, natuurgebieden én het landelijk gebied. Nu is het niet nieuw dat landbouw moet wijken voor ruimteclaims. Sinds 2000 is het areaal cultuurgrond met 8 procent afgenomen.

Landbouwareaal sinds 2000 met 8 procent gekrompen

Aan het Nederlandse landbouwareaal wordt al sinds jaar en dag geknabbeld. Tussen 2000 en 2019 kromp het totale areaal cultuurgrond in Nederland van 1.975.504 hectare naar 1.816.780 hectare (voorlopige cijfers), een daling van 8 procent. Uit CBS-cijfers blijkt verder dat alleen het areaal tuinbouw open grond in die periode groeide, met 15 procent naar 93.202 hectare. Akkerbouw leverde 15,6 procent van het areaal in en kromp naar 552.147 hectare. Glastuinbouw verloor 7,1 procent en zakte naar 9.778 hectare.Het areaal grasland en veevoedergewassen heeft met 1.181.654 hectare het grootste aandeel en leverde met 5,4 procent het minste in. Het afnemende landareaal wordt verdeeld over steeds minder agrarische bedrijven. In de afgelopen 19 jaar daalde dit aantal van 97.389 naar 53.240, een afname van 45 procent. Gemiddeld genomen werden in die periode jaarlijks 2.323 bedrijven uit productie genomen.

Ook de agrarische sector snakt naar meer grond. Zo klinkt de roep om eiwitgewassen van eigen bodem en hebben bijvoorbeeld aardappelverwerkers en Suiker Unie belang bij een bepaald areaal om hun productie op peil te houden. Financieel aantrekkelijke teelten als bomen en aardappelen concurreren met de zoektocht van melkveehouders naar extra weidegrond voor de grondgebonden opgave.

Sturing rijk mist

De ruimteclaims vragen om duidelijke sturing vanuit de rijksoverheid, stelt Berno Strootman, rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving en lid van het College van Rijksadviseurs. 'Het is niet verstandig iedereen zijn gang te laten gaan. We hebben het landelijk gebied hard nodig voor zaken zoals kringlooplandbouw en biodiversiteit. Voor verduurzaming van de landbouw is juist meer grond nodig in plaats van minder.'

Strootman pleit ervoor om woningbouw vooral te laten landen binnen de grenzen van bestaand stedelijk gebied en het platteland zo veel mogelijk vrij te houden voor de transitie van de landbouw. Dat is beter voor de stad en beter voor het landelijk gebied.

• Lees ook: 'Rijk moet regie over ruimte nemen'

Blijkens het advies van het College van Rijksadviseurs over de energietransitie voor de komende decennia zijn ook zonne-energiecentrales op landbouwgrond niet nodig om de energietransitie voor elkaar te krijgen.

Grondprijs verder omhoog

Schaarse grond is een gegeven in Nederland. Maar tijdens een economische bloei zoals nu speelt dit nog sterker, zegt landbouweconoom Krijn Poppe van Wageningen University & Research. De lage rente, die grond een aantrekkelijker investering maakt, drijft de grondprijs op. 'De door de overheid gewenste extensivering van de landbouw wordt daardoor een lastige opgave.'

De planologische invulling van Nederland lag in het verleden in handen van het toenmalige ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM). Die wees de locaties aan voor grote infrastructurele projecten, natuuruitbreiding en woningbouw. Het plan voor Vinex-wijken kwam destijds voort uit een VROM-nota voor ruimtelijke ordening.

In de jaren negentig werd die traditie verlaten, schetst Poppe. 'De gedachte was dat de markt het verder wel kon regelen. Het maken van nieuwe plannen wordt in de Omgevingswet overgelaten aan de gemeenten en provincies. Daardoor bepaalt nu de grondprijs wat er gebeurt.

Boeren kunnen op prijs niet concurreren met zonneweiden of de internetreuzen die een distributiecentrum willen bouwen. In de landbouw leidt dat weer tot een intensivering van de bedrijven.'

Ruilverkaveling wordt weer nodig

Door de vele claims op landbouwgrond is vroeg of laat weer een grootschalige ruilverkaveling nodig in Nederland, voorspelt de WUR-econoom, zoals die ook plaatsvond in de jaren vijftig, zestig en zeventig. 'Destijds lag de noodzaak in de modernisering van de landbouw. De trekker moest het landschap in.

• Lees ook: Rabobank topman: herverkaveling voor duurzame sector

'Nu moeten we kijken waar we onze infrastructuur moeten versterken, waar er zonneweiden moeten komen, waar de natuur de ruimte krijgt en welke steden en dorpen we laten groeien. We lopen nu het risico op verrommeling van het landschap en dat moet voorkomen worden.'

Volgens Poppe kan de stikstofcrisis als katalysator dienen voor een nieuwe herindeling van het landschap. 'We kunnen dan alles meenemen. Ook de klimaatmaatregelen en bodemdaling. Je kunt het land weer klaarmaken voor de komende dertig jaar. Dan weten ondernemers ook wat waar wel en niet kan.'