Rapport: gaswinning rampzalig voor Groningers en historisch platteland

Deze keiharde hoofdconclusie trekt de parlementaire enquêtecommissie aardgaswinning Groningen. Het eindrapport 'Groningers boven gas' werd vrijdagmiddag in Zeerijp gepresenteerd door commissievoorzitter Tom van der Lee, Tweede Kamerlid van GroenLinks. De commissie vindt dat Nederland een ereschuld heeft aan de Groningers.

'Groningen. Een provincie waar bijna overal de horizon nog te zien is. Groene wierden met daarop de torens van dorpskerken, buurtschappen met achttiende-eeuwse huizen tussen nieuwgebouwde rijtjeswoningen, grote boerderijen achter statige gevels; een uniek landschap boven op een van de grootste aardgasvelden ter wereld. Voor Nederlandse begrippen is het er dunbevolkt, maar de honderdduizenden Groningers bewonen een gaswinningsgebied dat internationaal gezien een van de meest dichtbevolkte winningsgebieden is. En lang, te lang zijn deze Groningers niet gezien', aldus het begin van het uit vijf delen bestaande rapport 'Groningers boven gas'.

Schade aan boerenbedrijven

Volgens de enquêtecommissie gaat de schade door de gaswinning in Groningen verder dan de schade aan individuele gebouwen. Het gehele regionale vestigingsklimaat komt onder druk te staan. Het wordt voor bedrijven en bewoners minder aantrekkelijk om zich in de regio te vestigen. Boerenbedrijven krijgen te maken met schade aan hun bedrijfsgebouwen (mestkelders en schuren) en ondernemers aan hun bedrijfspanden. Voor deze ondernemers zijn zo mogelijk nog minder passende regelingen getroffen dan voor bewoners, oordeelt de commissie.

Huizen met structurele schades zijn moeilijker verkoopbaar en het gebied verliest als gevolg van grootschalige versterking een deel van het oorspronkelijke karakter. Ook de toekomst en het behoud van monumentale panden, waaronder de vele bijzondere kerken en karaktervolle boerderijen, zijn verre van zeker. De commissie acht het terecht dat Groningse bestuurders, in een regio die van oudsher economische opgaven kent, ook aandacht hebben gevraagd voor het vestigingsklimaat.

Karakteristiek aanzicht verdwijnt

De oude dorpen en bebouwing in Groningen hebben veelal een karakteristiek aanzicht, met kerkjes op wierden, karakteristieke panden en oude boerderijen. Dit typisch Groningse karakter dreigt door de versterkingsoperatie te worden aangetast of te verdwijnen, vooral als er steeds meer panden versterkt moeten worden. Soms moeten hele straten op de schop.

Rijksmonumenten zijn bij de versterkingsoperatie beschermd, maar andere karakteristieke panden zijn dat niet. Daarvoor dreigt soms sloop: als verbetering van de huidige woning onrendabel is, moet de woning worden gesloopt en komt er vervangende nieuwbouw. Als er vanwege de onzekerheid over de aardbevingsbestendigheid geen andere investeerder of nieuwe eigenaar gevonden kan worden voor gebouwen die hun functie verliezen, dreigt leegstand en verval, zelfs bij monumenten. Op deze manier vormen de aardbevingen en de versterkingsoperatie een sluipende bedreiging voor het aanzicht van Groningse dorpen.

De gaswinning in Groningen was voor de Nederlandse overheid, Shell en ExxonMobil zo succesvol en lucratief dat er amper oog was voor deze langetermijnrisico's. De alsmaar groeiende signalen over nadelige effecten waar de Groningers mee te maken kregen, werden genegeerd, luidt het oordeel van de enquêtecommissie richting het kabinet.

Twee kantelpunten doorslaggevend

De commissie identificeert twee kantelpunten die doorslaggevend zijn geweest voor een omslag. De aardbeving bij Huizinge in 2012 vormt een eerste kantelpunt, dat kwam pas na meer dan zeshonderd bevingen in de provincie Groningen. Niet omdat de oliemaatschappijen direct het gevaar onderkennen, maar omdat de toezichthouder Staatstoezicht op de Mijnen adviseert de gaswinning zo snel mogelijk zo ver mogelijk terug te brengen. Dat advies wordt niet onmiddellijk opgevolgd.

Zowel de Staat als de oliemaatschappijen benadrukken het belang van de Groningse gaswinning voor de leveringszekerheid. Zij presenteren de leveringszekerheid als vaststaand gegeven, terwijl dit met actief beleid is te beïnvloeden. De commissie vindt het zeer kwalijk dat leveringszekerheid als rookgordijn gebruikt is.

Het echte kantelpunt blijkt het moment waarop belangenorganisaties afdwingen dat het Openbaar Ministerie moet onderzoeken of de NAM strafrechtelijk kan worden vervolgd. Pas vanaf dat moment zijn moederbedrijven Shell en ExxonMobil bereid grote stappen te zetten in het afbouwen van de gaswinning. Ook het kabinet is daar in 2018 toe bereid, mede vanuit de veronderstelling dat de kostbare versterkingsoperatie daarmee veel kleiner gehouden kan worden.

Moreel perspectief ontbrak

Naast kantelpunten waren er ook belangrijke gemiste kansen. Het niet tijdig ingrijpen toen in 2013 bleek dat de gaswinning naar recordhoogte zou stijgen, is daar een heel belangrijk voorbeeld van. De commissie constateert dat het in het debat dat volgde op de vele eerdere rapporten en aanbevelingen over gaswinning in Groningen lange tijd aan één element heeft ontbroken: het morele perspectief. De commissie vindt dat Nederland een morele ereschuld heeft aan Groningen, die het moet inlossen.

Nederland heeft in de afgelopen decennia flink geprofiteerd van de aardgasbaten uit het Groningenveld: 363 miljard euro vloeide in de schatkist, terwijl 66 miljard euro als winst naar aandeelhouders Shell en ExxonMobil ging. Deze baten vormden een belangrijke pijler onder de nationale welvaart. Maar Groningen blijft achter met de lasten: de schade, de onveiligheid, de gevolgen voor het landschap, de pijn bij Groningers.

Het inlossen van de ereschuld werkt de commissie uit in een aantal aanbevelingen. Deze richten zich allereerst op het versoepelen en vereenvoudigen van de schadeafhandeling. De commissie beveelt aan dat de schadeafhandeling voor bewoners milder, makkelijker en menselijker moet worden.

Vestigingsklimaat versterken

In haar aanbevelingen bepleit de commissie ook dat de regio weer toekomstperspectief moet krijgen. Daarvoor is meer geld nodig dan alleen voor het herstellen van schade en het versterken van woningen en gebouwen. De negatieve gevolgen van de gaswinning gaan immers verder dan de schade aan gebouwen en raken een hele regio. Voor dit langetermijnperspectief is het nodig om het leef- en vestigingsklimaat in het Noorden te versterken, zodat het voor bewoners en bedrijven aantrekkelijker wordt om zich daar te vestigen.

De commissie roept ertoe op om meer geld vrij te maken ter dekking van toekomstige kosten voor onder meer schade, versterking, opruimen van gasputten en voor een nieuw perspectief. De commissie benadrukt dat de Staat en de oliemaatschappijen voortaan moeten zorgen dat er aantoonbaar toereikende middelen zijn. Belangrijk daarbij is dat de oliemaatschappijen afzien van een claim op niet-gewonnen gas.

Het is voor het eerst dat een rapport van een parlementaire enquêtecommissie niet in Den Haag is gepresenteerd. De bijeenkomst was in Zeerijp om zoveel mogelijk lokale betrokkenen de kans te geven deze bij te wonen.

Boeren voeren actie

Ook circa 25 boeren uit de omgeving van Zeerijp gebruikten de gelegenheid om te protesteren, meldt RTV Noord. 'Deze actie is bedoeld om heel Nederland te laten zien wat er hier in Groningen met zowel de burgers als boeren gebeurt', zegt akkerbouwer Bert Oosterhof uit Startenhuizen tegen de regionale omroep. 'We zijn namelijk altijd al een wingewest geweest voor heel Nederland.'

Het boerenprotest heeft dit keer niks te maken met stikstof, maar gaat puur over de gaswinning. 'In Den Haag werden wij niet zo hartelijk ontvangen', zegt Oosterhof, dus nu Den Haag deze kant op kwam, vonden wij dat we erbij moesten zijn.'

Van de bevindingen is naast rapport 'Groningers boven gas' ook een digitale presentatie gemaakt.