Stuurloos tussen markt en overheid

De discussie over hervorming van de land- en tuinbouwbouwsector wordt op hoge en luide toon gevoerd. De boeren op het Malieveld en de politiek zitten bepaald niet op één lijn. Maar wat mij bij beide kampen opvalt, is dat het steeds gaat over de wat-vraag. Nooit over de hoe-vraag. Juist daar verwacht ik het begin van een oplossing.

Het inkrimpen van de veestapel kan nooit een doel op zich zijn. Politieke voorstellen in die richting, strijken de boeren – terecht – tegen de haren in. Vriend en vijand zijn het erover eens dat hervormingen nodig zijn. Maar schaamteloos roepen om inkrimping van de sector, verraadt een gebrek aan sturend vermogen van de politiek.

In projecten waar ik werk aan ruimtelijke herstructurering, bijvoorbeeld in de glastuinbouw, ervaar ik keer op keer dat niet de wat-vraag, maar vooral de hoe-vraag belangrijk is: het sturingsvraagstuk, de governance, de rechten en plichten.

'Padafhankelijkheid'

Waarom is veranderen zo moeilijk? In een publicatie van het Planbureau voor de Leefomgeving kwam ik het woord 'padafhankelijkheid' tegen. Dat is hét kernwoord bij verandervraagstukken in de landbouw. Het heeft te maken met gebrek aan keuzemogelijkheden.

Ondernemers in de land- en tuinbouw zijn weliswaar zelfstandige ondernemers, maar hun keuzevrijheid is in hoge mate ingeperkt door anderen. Er is voor hen maar één pad en dat is het pad naar schaalvergroting en efficiëntieverhoging. Een marathonloper moet tussen de hekken blijven. Wie de hekken neerzet, bepaalt de race.

Onder dwang van diezelfde padafhankelijkheid zijn agrarische ondernemers er overigens met bewonderenswaardig succes in geslaagd om de uitgestippelde schaalvergroting en efficiëntieverhoging te realiseren. Innovaties buitelen over elkaar heen en de economische meerwaarde voor de bv Nederland is groot. En niet voor eigen gewin, want ondanks hun buitengewone prestaties staan het inkomen van boeren en het rendement op vermogen onder druk.

Wie zit aan het roer?

Een discussie over de landbouwtransitie heeft geen zin zonder discussie over de padafhankelijkheid. Met andere woorden: wie staat er eigenlijk te sturen? De keuzevrijheid van de boer is beperkt, maar hij krijgt wel de schuld van alles wat er in de landbouw maar fout kan gaan. Van broeikasgas tot plofkip.

Om de padafhankelijkheid te doorbreken, hebben we de overheid, de afnemers, de toeleveranciers en de ondernemers in de agrarische sector nodig. Ze zitten in hetzelfde systeem, van waaruit ontsnappen onmogelijk lijkt.

Spanning

De spanning tussen een open internationale economie en nationale wetgeving moeten we op tafel durven leggen. Daarbij moeten we de vraag stellen: welke agrarische sector willen we met elkaar?

Dit houdt verband met tal van andere maatschappelijke vraagstukken, waaronder de verstedelijking. We willen in de stad immers wel de lusten van de landbouw, maar niet de lasten. Hoe regelen we dat? Er is niet één antwoord dat voor de hele land- en tuinbouw geldt.

Er is ook niet één antwoord dat voor heel Nederland geldt. De transitie van de land- en tuinbouw is een samenwerkingsvraagstuk op gebiedsniveau, op nationaal niveau en internationaal niveau. We moeten daarom terug naar de tekentafel.