Pieter Ruigewaard en Huib de Vriend maken zich zorgen. De vrienden, die allebei studeerden aan de landbouwuniversiteit in Wageningen, zijn nauw betrokken bij plannen om de energievoorziening in de provincie Utrecht te verduurzamen. Ze willen een waarschuwing afgeven: laten we met zonne-energie niet dezelfde fout maken als met windenergie vijftien jaar geleden.

Bij de plannen voor windenergie werden veel zaken gerealiseerd zonder daar de omgeving bij te betrekken. 'Uiteindelijk profiteerden slechts twee partijen van zo'n plan: projectontwikkelaars en individuele boeren', zegt Ruigewaard.

Kansen voor duurzame verdienmodellen

Inmiddels is het heel normaal dat bij windenergie een deel van de revenuen naar omwonenden en het gebied vloeit, zeggen De Vriend en Ruigewaard. De heren schreven een paper over de mogelijkheid om de uitdagingen in de landbouw te combineren met het opwekken van duurzame energie. Ze zijn ervan overtuigd dat de energietransitie veel kansen biedt voor duurzame verdienmodellen voor boeren.

'Bij de aanleg van zonneparken zie je dezelfde patronen als bij windenergie', aldus De Vriend. 'Investeerders stropen de markt af, op zoek naar de gunstigste locaties. Dat leidt tot ontwikkelingen als zonneparken van 25 hectare, slecht ingepast in het landschap.'

In de provincie Utrecht zien Ruigewaard en de Vriend het gebeuren dat de uitdagingen waar de sector voor staat niet in samenhang worden aangepakt. 'Neem stikstof. Het plan is nu om veehouderijen op te kopen. Dat gaat honderden miljoenen kosten. Terwijl die aanpak voorbij gaat aan de andere issues', laat Ruigewaard weten.

Doodlopend pad

'Denk aan de noodzaak tot meer opwekking van duurzame energie, verhoging van de biodiversiteit en extensivering. Maar ook een betere verdeling van de opbrengsten over de keten.' De heren pleiten voor een integrale aanpak. Voor schaalverkleining en extensivering. Want het pad van schaalvergroting en intensivering dat de sector vanaf de Tweede Wereldoorlog heeft bewandeld, loopt volgens hen dood.

Aangrijpingspunt voor zo'n integrale aanpak vormen de ambities op het gebied van duurzame energie, vinden Ruigewaard en De Vriend. Nederland is akkoord gegaan met de klimaatdoelstellingen die in Parijs zijn overeengekomen. Daar hebben 195 landen afgesproken om in 2050 de stijging van de gemiddelde wereldtemperatuur te beperken tot ruim onder de 2 graden.

Die mondiale doelstelling heeft Nederland inmiddels vertaald naar een aantal nationale ambities, waaronder een forse reductie van de uitstoot van broeikasgassen. Om dat doel te bereiken is Nederland ingedeeld in dertig energieregio's (RES) die eind dit jaar elk een plan moeten hebben voor hoe ze gaan bijdragen aan die emissiereductie van 49 procent in 2050.

RES U16

Ruigewaard en De Vriend zijn betrokken bij RES U16, zestien gemeenten in de provincie Utrecht. In 2030 moet deze energieregio 1,8 terawatt aan duurzame energie opwekken. Daarvan draait al 0,3 terawatt. Er moet dus nog voor 1,5 terawatt worden gerealiseerd. Dat komt overeen met 33 zeer grote windturbines en 350 hectare aan zonnepanelen. Een deel van die zonnepanelen kan worden gerealiseerd op daken.

'Maar je ontkomt niet aan zonnepanelen op land. Er zijn simpelweg te weinig geschikte daken om de doelstellingen te halen', stelt De Vriend. Beiden schatten dat 10 procent van het landbouwareaal in RES U16 zal moeten worden bedekt met zonnepanelen, mede omdat de regio veel natuur herbergt.

Rekenvoorbeeld

Met een rekenvoorbeeld geven de mannen aan dat schaalverkleining in combinatie met energieproductie haalbaar is. Uitgangspunt is een melkveebedrijf van 115 koeien en 50 hectare grond. De veehouder vermindert zijn aantal koeien met 35 tot 80 (30 procent krimp).

Op 5 hectare plaatst de lokale energiecoöperatie 25.000 zonnepanelen, goed voor 8.000 megawattuur aan energie per jaar. Op de resterende 45 hectare gaat de veehouder minder intensief boeren: meer kruiden en klaver in zijn grasland, minder kunstmest en minder krachtvoer voor de koeien. Dat leidt weliswaar tot lagere opbrengsten, maar ook tot lagere kosten.

Van de opbrengst aan zonne-energie vloeit jaarlijks rond de 60.000 euro naar de veehouder. Deze nieuwe inkomsten compenseren het verlies aan inkomen door een kleinere veestapel en de lagere opbrengsten. De overige revenuen gaan via een energiecoöperatie naar het gebied en naar omwonenden. Ruigewaard en De Vriend zoeken melkveehouders die perspectief zien in dit model.

'SDE-subsidies niet in lijn met lokale energieprojecten'

De discussie over zonnepanelen op landbouwgrond loopt al jaren. De voorkeur gaat uit naar plaatsing op daken, zegt Auke Jan Veenstra, specialist Klimaat en Energie bij LTO Nederland.

Ruigewaard en De Vriend zeggen: pak de uitdagingen in het buitengebied integraal op. Eens?

'Absoluut. Plompverloren zonnevelden aanleggen, is oud denken. Bovendien: nu vloeit Nederlandse SDE-subsidie naar buitenlandse projectontwikkelaars. Het gaat om miljarden euro's per jaar. Dat geld kun je beter besteden.'

Wat zegt u tegen een ondernemer met een aantrekkelijk aanbod op zak?

'LTO gaat nooit op de stoel van de ondernemer zitten. Wanneer een boer bijvoorbeeld zijn oude dag kan verzekeren door zon op land, is dat een begrijpelijke keuze. Neemt niet weg dat er betere oplossingen denkbaar zijn.'

Ondertussen zijn er al grote zonnevelden gerealiseerd.

'Ook dat is een gevolg van verkokering van regelgeving. SDE-subsidie stuurt sterk op efficiency en dat maakt grootschalige projecten heel aantrekkelijk, terwijl de Regionale Energiestrategie juist pleit voor projecten met draagvlak in de omgeving. Dat ligt niet in lijn met elkaar.'

Gemeenten kunnen zo'n park toch tegenhouden?

'Ja, maar gemeenten hebben ook ambities. Een groot project kan een gemeente in één klap zelfvoorzienend maken wat betreft duurzame energie, zeker plattelandsgemeenten. Dat maakt zo'n grootschalig initiatief vaak wel heel aantrekkelijk.'

LTO was lang tegen zonnepanelen op landbouwgrond. Is dat nog steeds zo?

'In principe wel. Bij inspraakprocedures hanteren we de zonneladder: eerst panelen op daken leggen, dan op braakliggende terreinen in steden en dorpen. Pas wanneer dat niet voldoende blijkt, komt landbouwgrond in beeld. Wij zien ook wel, met de landelijke doelstellingen op het gebied van duurzame energie in het achterhoofd, dat zon op land onvermijdelijk is.'

Vanwaar die terughoudendheid?

'De sector heeft te maken met een groot aantal grondclaims voor natuur, woningbouw en infrastructuur. Daarnaast streeft de melkveehouderij naar meer grondgebondenheid en wil ze meer eiwit van eigen land halen. Dan moet je heel goed nadenken over zon op land.'

Is een combinatie van zon en landbouw denkbaar?

'Ja, de eerste innovaties zijn al gerealiseerd: zonnepanelen boven fruit, die schaduw verschaffen en beschermen tegen hagel. Of in combinatie met scharrelkippen.'